Κυριακή 17 Μαρτίου 2013

ΤΑ ΣΧΗΜΑΤΑ ΛΟΓΟΥ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΙ ΓΕΝΙΚΟΤΕΡΑ ΣΤΟ ΓΡΑΠΤΟ ΛΟΓΟ

Στη λογοτεχνία, με τον όρο αισθητική ανάλυση αποκαλούμε τη μελέτη του ύφους και της μορφής ενός κειμένου, δηλαδή την επισήμανση όλων των εκφραστικών τρόπων και μέσων που χρησιμοποιεί ο λογοτέχνης για να μεταδώσει τις ιδέες και τα συναισθήματα του.
Λογοτεχνικό ύφος ονομάζουμε τον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο ένας λογοτέχνης «ντύνει» τις σκέψεις του, τους ιδιαίτερους εκφραστικούς τρόπους και τα εκφραστικά μέσα που υιοθετεί (σχήματα λόγου, λεξιλόγιο, αφηγηματικές τεχνικές), τη γλώσσα, τις γραμματικο-συντακτικές επιλογές, το μέτρο, τη στιχουργική, το λογοτεχνικό ρεύμα που ακολουθεί. Το ύφος μπορεί να χαρακτηριστεί ως λιτό, επιτηδευμένο, πομπώδες, φυσικό, ανιαρό, παραστατικό κτλ.
Η τεχνική του συγγραφέα σχετίζεται με τις επιλογές του ως προς τους αφηγηματικούς τρόπους, την οπτική γωνία της αφήγησης, το ύφος (γλώσσα, λεξιλόγιο, σχήματα λόγου κτλ.), το θέμα, τα πρόσωπα, τη δομή, την κλιμάκωση της δράσης, το χώρο, το χρόνο κτλ.
Τα σχήματα λόγου εντάσσονται στη διερεύνηση των εκφραστικών τρόπων και μέσων του συγγραφέα και ονομάζονται οι «ιδιορρυθμίες» του λόγου που επιλέγει ο λογοτέχνης για να κάνει πιο ζωντανό και παραστατικό το λόγο του, για να κερδίσει περισσότερο το ενδιαφέρον του αναγνώστη.

ΟΙ ΔΥΟ ΠΙΟ ΠΟΛΥΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΕΣ ΣΤΟ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ


ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ
Στις 18 Φεβρουαρίου 1883 γεννήθηκε ο μεγάλος έλληνας συγγραφέας Νίκος Καζαντζάκης. Μαζί με τον Καβάφη είναι οι δύο πιο γνωστοί έλληνες λογοτέχνες στο εξωτερικό, εξαιρουμένων των αρχαίων ελλήνων συγγραφέων. Εφέτος που συμπληρώνονται 130 χρόνια από τη γέννησή του είναι μια σημαντική χρονιά καθώς έχουν προγραμματιστεί πλήθος εκδηλώσεων μετά και το τέλος, όπως είναι ήδη γνωστό, της πολυετούς διαμάχης μεταξύ της Διεθνούς Εταιρείας Φίλων Ν. Καζαντζάκη και των Εκδόσεων Νίκου Καζαντζάκη, πράγμα που γεμίζει τους μελετητές και τους αναγνώστες του συγγραφέα με αισιοδοξία για την ευρύτερη διάδοση του έργου του. Επιπλέον οι εκδόσεις των έργων του απέκτησαν νέο φιλολογικό επιμελητή, τον γλωσσολόγο και μελετητή του έργου του συγγραφέα δρα Νίκο Μαθιουδάκη.
Πληθωρικός
Ο Νίκος Καζαντζάκης υπήρξε μια πληθωρική λογοτεχνική προσωπικότητα. Από την πρώτη του δημοσίευση, δοκίμιο και πεζά ποιήματα με το ψευδώνυμο Κάρμα Νιρβαμή στο περιοδικό «Πινακοθήκη» και το πρώτο βιβλίο «Οφις και Κρίνος» (1906) ως την προβολή το 1957 στο Φεστιβάλ Καννών της ταινίας του Ζυλ Ντασσέν «Εκείνος που πρέπει να πεθάνει», βασισμένης στο μυθιστόρημά του «Ο Χριστός ξανασταυρώνεται», ο Νίκος Καζαντζάκης έζησε μια πλήρη ζωή, γεμάτη ένταση, πνευματικές αναζητήσεις, λογοτεχνικές διαμάχες, μεγάλες φιλίες και μεγάλους έρωτες.

Παρά τα δύο Νομπέλ Λογοτεχνίας που έχει η Ελλάδα, ο Νίκος Καζαντζάκης εξακολουθεί να παραμένει ο πιο γνωστός έλληνας σύγχρονος συγγραφέας στο εξωτερικό και τα βιβλία του να κοσμούν όχι μόνο τα μεγάλα βιβλιοπωλεία αλλά και τα περίπτερα στα αεροδρόμια και στους τουριστικούς τόπους. Η ταινία «Ζορμπάς, ο Ελληνας» του Μιχάλη Κακογιάννη, με την εκπληκτική ερμηνεία του Αντονι Κουίν, έκανε τον ήρωά του πιο γνωστό ακόμη και από τον συγγραφέα του και αποτέλεσε ένα παγκόσμιο brand για την ελληνική ψυχή.

Γεννήθηκε στο Ηράκλειο της Κρήτης, όπου και τελείωσε το γυμνάσιο. Σπούδασε νομικά, τελειώνοντας με άριστα, στην Αθήνα. Παρακολουθεί αργότερα μαθήματα Φιλοσοφίας με τον Μπερξόν στο Παρίσι και συνεχίζει να δημοσιεύει. Η υφηγετική διατριβή του για τον Νίτσε θα σημαδέψει τη φιλοσοφία του, την προσωπική του στάση και την αισθητική του. Θα ασχοληθεί και με την πολιτική, καθώς θα δουλέψει στο γραφείο του πρωθυπουργού Βενιζέλου, γενικός διευθυντής στο νεοσύστατο υπουργείο Περιθάλψεως για τον επαναπατρισμό των Ελλήνων του Καυκάσου, αλλά σχεδιάζει και παράνομη πολιτική δράση (αποτυχημένη) στην Κρήτη (1924-1925) και συλλαμβάνεται για λίγο. Μαχητικός δημοτικιστής, γίνεται ιδρυτικό μέλος του Εκπαιδευτικού Ομίλου.

Ταξιδεύει πολύ σε όλον τον κόσμο, στις ευρωπαϊκές χώρες, στη Ρωσία και στην Κίνα. Γνωρίζεται με τον ρουμάνο συγγραφέα Παναΐτ Ιστράτι και γίνονται αδελφικοί φίλοι. Παντρεύεται το 1910 τη Γαλάτεια Αλεξίου, με την οποία χωρίζει επισήμως το 1926. Το 1924 γνωρίζεται με την Ελένη Σαμίου, με την οποία θα παντρευτούν το 1945 με κουμπάρο τον μεγάλο φίλο του Αγγελο Σικελιανό, και θα ζήσουν όλα τα χρόνια μαζί. Προτάθηκε τρεις φορές για το Νομπέλ Λογοτεχνίας, ενώ η Ιερά Σύνοδος θέλησε να απαγορευτούν τα βιβλία του. Ο «Τελευταίος πειρασμός», έργο του 1953, βρίσκεται στον κατάλογο των απαγορευμένων βιβλίων της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας.

Πολύπτυχο έργο
Το έργο του Νίκου Καζαντζάκη είναι πολύπτυχο και εκτείνεται σε πολλές περιοχές της λογοτεχνίας. Εγραψε μυθιστορήματα, ποιήματα, κάντος, ταξιδιωτικά, σενάρια για κινηματογράφο, θεατρικά έργα, παιδικά έργα, αναγνώσματα για το δημοτικό σχολείο, μεταφράσεις, διασκευές κλασικών, λεξικά, μυθιστορηματικές βιογραφίες που δημοσίευε ανώνυμα σε εφημερίδες και περιοδικά για βιοπορισμό, πολιτικά ρεπορτάζ κ.ά.

Στο μυθιστορηματικό του έργο παλεύει το απολλώνιο με το διονυσιακό στοιχείο, διαμάχη τόσο εμφανής στον «Καπετάν Μιχάλη» όσο και στον «Ζορμπά». Ο Μπερξόν, ο Νίτσε, ο Δάντης και Ομηρος είναι οι μεγάλοι του δάσκαλοι. Η «Ασκητική» του εδώ και χρόνια αποτελεί ένα μανιφέστο που επηρεάζει ποικιλοτρόπως τις νεανικές συνειδήσεις. Εμβληματικό έργο του είναι η εκ 33.333 στίχων «Οδύσσεια», η οποία, σε αντίθεση με το ταξίδι προς τα έξω που επιχειρεί ο ομηρικός Οδυσσέας, σε αυτήν ο Καζαντζάκης-Οδυσσέας επιχειρεί μια κατάβαση στον εσωτερικό του χώρο. Ο Νικηφόρος Βρεττάκος τη χαρακτήρισε το έπος της μεταμοντέρνας εποχής σημειώνοντας χαρακτηριστικά ότι ο ποιητής σαν άλλος Βούδας «έφαγε όλα τα φύλλα της μουριάς και τα έκανε μετάξι».

Ο ίδιος ο Καζαντζάκης βλέπει τη ζωή του σαν έναν διαρκή ανήφορο, μια αέναη πάλη. Λέει χαρακτηριστικά στο τελευταίο αυτοβιογραφικό χειρόγραφό του, στον πρόλογο του βιβλίου του «Αναφορά στο Γκρέκο»: «Τέσσερα στάθηκαν τ' αποφασιστικά σκαλοπάτια στο ανηφόρισμά μου, και το καθένα φέρνει ένα ιερό όνομα: Χριστός, Βούδας, Λένιν, Οδυσσέας. Αυτή την αιματερή πορεία μου, από τη μια από τις μεγάλες αυτές ψυχές στην άλλη, τώρα που ο ήλιος βασιλεύει, μάχουμαι στο Οδοιπορικό μου ετούτο να σημαδέψω: έναν άνθρωπο να ανεβαίνει, με την ψυχή στο στόμα, το κακοτράχαλο βουνό της μοίρας του. Αλάκερη η ψυχή μου μια Κραυγή, κι όλο μου το έργο, το σχόλιο στην Κραυγή αυτή».

«Είμαι λέφτερος»
Εφυγε για πάντα από τη ζωή στις 26 Οκτωβρίου 1957, νοσηλευόμενος από απανωτές ασθένειες, στη μικρή γερμανική πόλη Φράιμπουργκ. Η κηδεία του έγινε στις 5 Νοεμβρίου, στο κατάμεστο από κόσμο Ηράκλειο. Ενταφιάζεται στον προμαχώνα Μαρτινέγκο. Στον τάφο του δεσπόζει ένας μεγάλος ξύλινος σταυρός από ακατέργαστους κορμούς και η επιγραφή «Δεν ελπίζω τίποτα, δε φοβούμαι τίποτα, είμαι λέφτερος».

Η Γαλάτεια Καζαντζάκη περιγράφει ως εξής τον θάνατό του: «Ορθιος, όπως έζησε, παρέδωσε την ψυχή του, σαν τον βασιλιά που, αφού γλέντησε στο μεγάλο τραπέζι, σηκώθηκε, άνοιξε την πόρτα και χωρίς να στραφεί πίσω διάβηκε το κατώφλι».
K.Π. ΚΑΒΑΦΗΣ
Ο διεθνής Καβάφης, ο πιο πολυμεταφρασμένος Έλληνας ποιητής, ο ποιητής που δημιούργησε (ποιητική) «σχολή», που επηρέασε ποιητές, διάσημους και μη, απ’ όλη την υφήλιο.
Μπορεί όλος ο κόσμος να τον τιμά  και η Unesco να έχει κηρύξει το 2013 ως έτος Καβάφη, ωστόσο το υπουργείο πολιτισμού δεν έχει κάνει την ανάλογη κήρυξη, που αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση.
Ο Κωνσταντίνος Καβάφης είναι ο μεγαλύτερος σύγχρονος ποιητής της Ελλάδας, το όνομα του δοξάζει τη χώρα μας σε όλον τον κόσμο κι όμως, η Ελλάδα δεν έχει τον τιμήσει ποτέ.
Φέτος συμπληρώνονται 150 χρόνια από τη γέννηση του και 80 χρόνια από το θάνατο του και είναι πολύ σημαντικός ο εορτασμός του, καθώς με αυτόν τον τρόπο συνδέεται η εκπαίδευση και ο πολιτισμός.
Ο εορτασμός του μέγιστου των ποιητών της χώρας μας από την Unesco έχει ιδιαίτερη σημασία και οικουμενική διάσταση. Το ίδιο ισχύει και για το Ίδρυμα Ωνάση που τον τιμά για τα 150 χρόνια από τη γέννηση του. Η πολιτεία θα τον τιμήσει με τις ανάλογες εκδηλώσεις άραγε;
ΣΥΝΤΟΜΗ ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ
   Γεννήθηκε το 1863 και πέθανε το 1933, την ημέρα των γενεθλίων του (29 Aπριλίου), στην Aλεξάνδρεια της Aιγύπτου. Στην ίδια αυτή πόλη έζησε τα περισσότερα χρόνια της ζωής του -εκτός από μια παιδική εξαετία στην Aγγλία, μιαν εφηβική υπερδιετία στην Kωνσταντινούπολη, και λιγοστά ταξίδια μεταγενέστερα, από τα οποία τα σπουδαιότερα, αλλά ολιγοήμερα, έγιναν με προορισμό την Aθήνα: το τελευταίο τους σχετίζεται με την περιπέτεια της υγείας, που τελικά οδήγησε τον Kαβάφη στον τάφο.
     Γόνος οικογένειας μεγαλεμπόρων που ξέπεσε, ο Kαβάφης ζήτησε στα νιάτα του να ασχοληθεί με τη δημοσιογραφία και "να μπει στα πολιτικά", "μα τα παραίτησεν" για να να προσληφθεί τελικά, στα 29 του χρόνια, και να υπηρετήσει επί μια 30ετία (μέχρι το 1922) ως έμμισθος υπάλληλος "στο Yπουργείον των Δημοσίων Έργων της Aιγύπτου.
      Αξιοσημείωτη είναι η εκδοτική ιδιοτυπία του: μολονότι δημοσίευε τακτικά, ποτέ ο Kαβάφης δεν εξέδωσε δικό του βιβλίο, παρά τύπωνε τα ποιήματά του σε μονόφυλλα που τα συνένωνε, και στη συνέχεια εκείνες τις αυτοσχέδιες "συλλογές" (άλλες χρονολογικές, άλλες με θεματική σειρά των ποιημάτων) τις ενεχείριζε στους γνωστούς και φίλους ή τις έστελνε στους ενδιαφερόμενους που ζητούσαν να γνωρίσουν το έργο του.
        Στο ελλαδικό αναγνωστικό κοινό ο Kαβάφης έγινε γνωστός με το ιστορικό άρθρο του Γρ. Ξενόπουλου στα Παναθήναια (1903), ενώ στο αγγλόφωνο κοινό τον πρωτοσύστησε (1919) ο Άγγλος μυθιστοριογράφος και φίλος του, E. M. Φόρστερ. Από τότε μέχρι σήμερα συντελέσθηκε η πανελλήνια και παγκόσμια, πλέον, αναγνώριση του έργου του, που έχει μεταφραστεί σε πολλές σύγχρονες φιλολογίες.
Ένα σύντομο αυτοβιογραφικό σημείωμα του ποιητή:
«Είμαι Κωνσταντινουπολίτης την καταγωγήν, αλλά εγεννήθηκα στην Αλεξάνδρεια - σ' ένα σπίτι της οδού Σερίφ· μικρός πολύ έφυγα, και αρκετό μέρος της παιδικής μου ηλικίας το πέρασα στην Αγγλία. Κατόπιν επισκέφθην την χώραν αυτήν μεγάλος, αλλά για μικρόν χρονικόν διάστημα. Διέμεινα και στη Γαλλία. Στην εφηβικήν μου ηλικίαν κατοίκησα υπέρ τα δύο έτη στην Κωνσταντινούπολη. Στην Ελλάδα είναι πολλά χρόνια που δεν επήγα. Η τελευταία μου εργασία ήταν υπαλλήλου εις ένα κυβερνητικόν γραφείον εξαρτώμενον από το υπουργείον των Δημοσίων Έργων της Αιγύπτου. Ξέρω Αγγλικά, Γαλλικά και ολίγα Ιταλικά».
Η ποίησή του
Το σώμα των Καβαφικών ποιημάτων περιλαμβάνει: Τα 154 ποιήματα που αναγνώρισε ο ίδιος (τα λεγόμενα Αναγνωρισμένα), τα 37 Αποκηρυγμένα ποιήματά του, τα περισσότερα νεανικά, σε ρομαντική καθαρεύουσα, τα οποία αργότερα αποκήρυξε, τα Ανέκδοτα, δηλαδή 75 ποιήματα που βρέθηκαν τελειωμένα στα χαρτιά του, καθώς και τα 30 Ατελή, που βρέθηκαν στα χαρτιά του χωρίς να έχουν πάρει την οριστική τους μορφή
Οι θεματικοί κύκλοι της καβαφικής ποίησης
Ο ίδιος είχε κατατάξει τα ποιήματά του σε τρεις κατηγορίες: τα ιστορικά, τα φιλοσοφικά και τα ηδονικά ή αισθησιακά.
Τα ιστορικά ποιήματα εμπνέονται κυρίως από την ελληνιστική περίοδο, και στα περισσότερα έχει εξέχουσα θέση η Αλεξάνδρεια.
Στα αισθησιακά ή ηδονιστικά ποιήματα, που είναι και τα πιο λυρικά, κυριαρχεί η ανάμνηση και η αναπόληση.
Τα φιλοσοφικά ποιήματα ονομάζονται από άλλους "διδακτικά.
Η μορφή: Η γλώσσα και η στιχουργική μορφή των ποιημάτων του Καβάφη ήταν ιδιόρρυθμες και πρωτοποριακές για την εποχή. Τα βασικά χαρακτηριστικά τους είναι:
ιδιότυπη γλώσσα, μείγμα καθαρεύουσας και δημοτικής, με ιδιωματικά στοιχεία της Κωνσταντινούπολης
εξαιρετικά λιτός λόγος, με ελάχιστα επίθετα (όσα υπάρχουν έχουν πάντα ιδιαίτερη σημασία, δεν είναι ποτέ συμβατικά, κοσμητικά επίθετα)
ουδέτερη γλώσσα, σχεδόν πεζολογική, μακριά από τις ποιητικές συμβάσεις της εποχής. Η γλώσσα δεν αποκαλύπτει τα συναισθήματα
εξαιρετικά σύντομα ποιήματα
ιαμβικός ρυθμός αλλά τόσο επεξεργασμένος που συχνά είναι δύσκολο να διακριθεί
σχεδόν ολοκληρωτική απουσία ομοιοκαταληξίας
ιδιαίτερη σημασία στα σημεία στίξης: παίζουν ρόλο για το νόημα (πχ ειρωνεία) ή λειτουργούν ως οδηγίες απαγγελίας (πχ χαμήλωμα του τόνου της φωνής στις παρενθέσεις)
ΔΕΙΓΜΑΤΑ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ ΤΟΥ ΚΑΒΑΦΗ
"Περιμένοντας τους βαρβάρους"
-Τι περιμένουμε στην αγορά συναθροισμένοι;
Είναι οι βάρβαροι να φθάσουν σήμερα.

-Γιατί μέσα στην Σύγκλητο μιά τέτοια απραξία;
Τι κάθοντ' οι Συγκλητικοί και δεν νομοθετούνε;
-Γιατί οι βάρβαροι θα φθάσουν σήμερα.
Τι νόμους πια θα κάμουν οι Συγκλητικοί;
Οι βάρβαροι σαν έλθουν θα νομοθετήσουν.
-Γιατί ο αυτοκράτωρ μας τόσο πρωί σηκώθη,
και κάθεται στης πόλεως την πιο μεγάλη πύλη
στον θρόνο επάνω, επίσημος, φορώντας την κορώνα;
-Γιατί οι βάρβαροι θα φθάσουν σήμερα.
Κι ο αυτοκράτωρ περιμένει να δεχθεί
τον αρχηγό τους. Μάλιστα ετοίμασε
για να τον δώσει μια περγαμηνή. Εκεί
τον έγραψε τίτλους πολλούς κι ονόματα.
-Γιατί οι δυό μας ύπατοι κ' οι πραίτορες εβγήκαν
σήμερα με τες κόκκινες, τες κεντημένες τόγες·
γιατί βραχιόλια φόρεσαν με τόσους αμεθύστους,
και δαχτυλίδια με λαμπρά γυαλιστερά σμαράγδια·
γιατί να πιάσουν σήμερα πολύτιμα μπαστούνια
μ' ασήμια και μαλάματα έκτακτα σκαλισμένα;
Γιατί οι βάρβαροι θα φθάσουν σήμερα·
και τέτοια πράγματα θαμπόνουν τους βαρβάρους.
-Γιατί κ' οι άξιοι ρήτορες δεν έρχονται σαν πάντα
να βγάλουνε τους λόγους τους, να πούνε τα δικά τους;
Γιατί οι βάρβαροι θα φθάσουν σήμερα·
κι αυτοί βαριούντ' ευφράδειες και δημηγορίες.
-Γιατί ν' αρχίσει μονομιάς αυτή η ανησυχία
κ' η σύγχυσις. (Τα πρόσωπα τι σοβαρά που έγιναν).
Γιατί αδειάζουν γρήγορα οι δρόμοι κ' οι πλατέες,
κι όλοι γυρνούν στα σπίτια τους πολύ συλλογισμένοι;
Γιατί ενύχτωσε κ' οι βάρβαροι δεν ήλθαν.
Και μερικοί έφθασαν απ' τα σύνορα,
και είπανε πως βάρβαροι πια δεν υπάρχουν.
Και τώρα τι θα γένουμε χωρίς βαρβάρους.
Οι άνθρωποι αυτοί ήσαν μιά κάποια λύσις.

  
Σαν έξαφνα, ώρα μεσάνυχτ', ακουσθεί
αόρατος θίασος να περνά
με μουσικές εξαίσιες, με φωνές --
την τύχη σου που ενδίδει πια, τα έργα σου
που απέτυχαν, τα σχέδια της ζωής σου
που βγήκαν όλα πλάνες, μη ανοφέλετα θρηνήσεις.
Σαν έτοιμος από καιρό, σα θαρραλέος,
αποχαιρέτα την, την Αλεξάνδρεια που φεύγει.
Προ πάντων να μη γελασθείς, μην πείς πως ήταν
ένα όνειρο, πως απατήθηκεν η ακοή σου·
μάταιες ελπίδες τέτοιες μην καταδεχθείς.
Σαν έτοιμος από καιρό, σα θαρραλέος,
σαν που ταιριάζει σε που αξιώθηκες μια τέτοια πόλι,
πλησίασε σταθερά προς το παράθυρο,
κι άκουσε με συγκίνησιν, αλλ' όχι
με των δειλών τα παρακάλια και παράπονα,
ως τελευταία απόλαυσι τους ήχους,
τα εξαίσια όργανα του μυστικού θιάσου,
κι αποχαιρέτα την, την Αλεξάνδρεια που χάνεις.