ΤΙ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΕΙ ΜΙΑ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΣΤΟ ΓΥΜΝΑΣΙΟ (ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ-ΣΧΕΔΙΑ ΕΡΓΑΣΙΩΝ)

Σ' αυτή την ανάρτηση παρατίθενται σκέψεις και προτάσεις για τη διδασκαλία της λογοτεχνίας στο Γυμνάσιο καθώς και για τα στοιχεία που πρέπει να περιλαμβάνει μια ολοκληρωμένη λογοτεχνική ανάλυση. (Ακολουθούν παραδείγματα, προτάσεις για σχέδια εργασιών κ.λ.π.)

Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ                               ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΣΤΟ ΓΥΜΝΑΣΙΟ

Η συναισθηματική προετοιμασία ως αφόρμηση στους μικρούς μαθητές είναι απαραίτητη, όπως και η ανάγνωση από τον καθηγητή. Ακολουθεί η πρώτη διερεύνηση του τι κατάλαβαν ή τι τους έκαμε εντύπωση, καταγράφονται κάποια στοιχεία στον πίνακα και αξιοποιείται η τεχνολογία, αν υπάρχει κάτι σχετικό.

Κατά την ερμηνεία διερευνώνται όπως και στο λύκειο το πώς λέγεται το τι ή αντίστροφα.

Μπορούν να προσεγγιστούν τα ποιήματα που ακολουθούν σε μικρές ομάδες στην τάξη ή συνερευνητικά με τη συμμετοχή όλων αξιοποιώντας την πρώτη πρόσληψή τους από την ανάγνωση και επεκτείνοντάς την με τη δημιουργική συνερευνητική τους ανταπόκριση.

Τέλος αξιολογούμε ό,τι διδάξαμε και αυτοαξιολογούμαστε (αναστοχασμός)

ΠΟΙΗΜΑΤΑ  ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ

1. Ο ήλιος,  Οδυσσέα Ελύτη (Α΄ Γυμνασίου σελ. 7)

( τίτλος, προσωποποίηση, ποιητής)

Ε, σεις στεριές και θάλασσες   (προσφώνηση,              τοπογεωγραφία)

    τ’ αμπέλια κι οι χρυσές ελιές,

ακούτε τα χαμπέρια μου          (προσωποποίηση, οικειότητα)

    μέσα στα μεσημέρια μου.

«Σ’ όλους τους τόπους κι αν γυρνώ    (ευθύς λόγος, αξία-αγάπη τόπου)

     μόνον ετούτον αγαπώ!».

Από τη μέση του εγκρεμού            (παρουσίαση γεωγραφική του τόπου)

     στη μέση του άλλου πέλαγου

κόκκινα, κίτρινα σπαρτά,              (λεπτομέρειες τόπου)

    νερά πράσινα κι άπατα.

«Σ’ όλους τους τόπους κι αν γυρνώ   (επανάληψη,αξία)

     μόνον ετούτον αγαπώ!».

Με τα μικρά χαμίνια του

     καβάλα στα δελφίνια του…  (ποιητικότητα)

Με τις κοπέλες τις γυμνές        (καλοκαίρι στα νησιά)

    που καίγονται στις αμμουδιές.

Με τους λοξά τους πετεινούς

    και με τα κουκουρίκου τους.  

       

2. Άνεμοι, Οδυσσέας Ελύτης (Α΄Γυμνασίου σελ. 257)

               Από τη Συλλογή: Ο Ήλιος ο Ηλιάτορας

Άκου κι εμάς που μόλις εγυρίσαμε (εντοπιότητα)

νησιά και πολιτείες που γνωρίσαμε∙

Κρήτη και Μυτιλήνη, Σάμο κι Ικαριά, (χαρτογράφηση της Ελλάδας)

Νάξο και Σαντορίνη, Ρόδο, Κέρκυρα∙

Σπίτια μεγάλα κι άσπρα, σπίτια βουερά (εικ. νησιωτικές, άνθρωποι-βουερά)

πάνω στη μαύρη πέτρα, πάνω στα νερά∙ (ηφαιστειογενή εδάφη)

Ξάνθη, Θεσσαλονίκη, Βέροια, Καστοριά,

Γιάννενα, Μεσολόγγι, Σπάρτη και Μιστρά

Καμπαναριά και στέγες μες στη συννεφιά (συνεκδοχή)

κι όλα μαζί μια λύπη και μιαν ομορφιά. (σχολιασμός των αντιθέτων)

        Τα δύο ποιήματα συνεξετάζονται από ομάδες μαθητών σε μορφή και περιεχόμενο. Με τη διακριτική παρέμβαση του/της καθηγητή/τριας και με ερωτήματα προβληματίζει και προεκτείνει την πρόσληψη των μαθητών/τριών.

Κατά την ερμηνεία εστιάζουμε την προσοχή μας σε λέξεις, αξίες, εικόνες, συναισθήματα. Η ερμηνεία αρχίζει από αυτό που άρεσε με την πρώτη ανάγνωση στους/στις μαθητές/τριες. Η εσωτερική διακύμανση αποκαλύπτεται από την επιλογή του λεξιλογίου, από τη δομή και διάταξη των στίχων και από τη στίξη.
Πιθανά ερωτήματα, π.χ.

Ποιος μιλάει, για ποιο πράγμα, ποιο σχήμα λόγου αξιοποιείται και γιατί;

Ποια ρηματικά πρόσωπα επιλέγονται, τι σας κάνει εντύπωση στον τρόπο που μιλάει ο αφηγητής, τον νιώθετε κοντά σας  τον ποιητικό λόγο του και γιατί;

Τι πετυχαίνει με την επανάληψη της στροφής, πώς τη διατυπώνει και ποια αξία αναδεικνύεται;

Ποιες εικόνες σου αρέσουν; Ποια στοιχεία νομίζεις ότι δίνουν λογοτεχνικότητα στο ποίημα;

Ζωγράφισε ή γράψε το δικό σου κείμενο με αφορμή το ποίημα.

Το δεύτερο κείμενο αν δεν συνεξεταστεί μπορεί να δοθεί ως παράλληλο. Οι μαθητές ανά δυο θρανία συνεργάζονται με τη διακριτική παρέμβαση του/της  καθηγητή/τριας και στη συνέχεια γίνεται συζήτηση και ερμηνεία του ποιήματος από το μέρος στο όλον ή από το όλον σε επί μέρους στοιχεία και πάλι στο όλον.

Αναζητείται η εντοπιότητα, η πρωτοπρόσωπη αφήγηση, η σύζευξη ανθρώπου και φύσης, φύσης, αξιών και πολιτισμικών στοιχείων (διαπλοκή εμψύχων και αψύχων), ύφος, λεκτικό, ρυθμός, παραδοσιακός στίχος.

3. Το τρελοβάπορο,  Οδυσσέας Ελύτης (Β΄ Γυμνασίου σελ. 7) 

Βαπόρι στολισμένο βγαίνει στα βουνά              (παράλογο)

κι αρχίζει τις μανούβρες «βίρα-μάινα»

Την άγκυρα φουντάρει στις κουκουναριές,       (συνειρμός)

φορτώνει φρέσκο αέρα κι απ’ τις δυο μεριές.

Είναι από μαύρη πέτρα κι είναι απ’ όνειρο            (ανθρωπογεωγραφία)

κι έχει λοστρόμο αθώο, ναύτη πονηρό.

Από τα βάθη φτάνει τους παλιούς καιρούς,

βάσανα ξεφορτώνει κι’ αναστεναγμούς.           (Ιστορία), όλα σε γ΄πρόσωπο

Έλα Χριστέ και Κύριε, λέω κι απορώ,                 α΄πρόσωπο, προφ. λόγος

τέτοιο τρελό βαπόρι, τρελοβάπορο,                   (τίτλος, αλληγορία)

Χρόνους μας ταξιδεύει, δε βουλιάξαμε,

χίλιους καπεταναίους τους αλλάξαμε.              (Ιστορία)

Κατακλυσμούς ποτέ δε λογαριάσαμε,               (πολυσημία λέξεων)

μπήκαμε μες στα όλα και περάσαμε.                 (λαϊκή έκφραση)

Κι έχουμε στο κατάρτι μας βιγλάτορα∙             (λέξεις και αξίες)

παντοτινό τον Ήλιο τον Ηλιάτορα!                    (νεολογισμός, εικόνες, λέξεις, δομή)

Οι μαθητές ανά τέσσερις (διάταξη θρανίων ανά δύο) μελετούν το ποίημα, Τρελοβάπορο, είτε σε δοσμένες ερωτήσεις είτε σε άξονες.  Δηλαδή,

-άλλοι εντοπίζουν τα παράλογα στοιχεία/ υπερρεαλιστικά στοιχεία,

-άλλοι τα γεωγραφικά και ιστορικά στοιχεία,

-άλλοι τις εικόνες και τον τρόπο της γλωσσικής τους διάρθρωσης,

-άλλοι τα εναλλασσόμενα πρόσωπα,

-άλλοι τις φράσεις που τους θυμίζουν θρησκευτικά ή ιστορία ή λαϊκό λόγο,

-άλλοι σχολιάζουν τους δυο τελευταίους στίχους,

-άλλοι τον τίτλο του ποιήματος και τον τίτλο της συλλογής και

-άλλοι τη δομή και στίξη του ποιήματος.

Τέλος, γίνεται συζήτηση και ολοκλήρωση της ερμηνείας με ανασύνθεση του όλου και γίνονται κάποιες εργασίες εικαστικές ή απόπειρα λογοτεχνικής γραφής από τους μαθητές ή μετατροπή του ποιητικού σε πεζό λόγο κ.ά.

 [Της δικαιοσύνης ήλιε νοητέ] Άσμα ΣΤ’ (ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ),
        Οδυσσέας Ελύτης, (Γ Γυμνασίου σελ. 272)

 ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ήλιε νοητέ        και μυρσίνη συ δοξαστική  (τίτλος, αξία)

           μη παρακαλώ σας μη          λησμονάτε τη χώρα μου!

Αετόμορφα έχει τα ψηλά βουνά       στα ηφαίστεια κλήματα σειρά (γεωγραφία)

        Και τα σπίτια πιο λευκά            στου γλαυκού το γειτόνεμα! (εικόνα)

Της Ασίας αν αγγίζει από τη μια      της Ευρώπης λίγο αν ακουμπά (εικόνες)

        στον αιθέρα στέκει να              και στη θάλασσα μόνη της! (συναισθήματα)

Και δεν είναι μήτε ξένου λογισμός   και δικού της μήτε αγάπη μια

        μόνο πένθος αχ παντού           και το φως ανελέητο! (πόνος,φως)

Τα πικρά μου χέρια με τον Κεραυνό         τα γυρίζω πίσω απ’ τον Καιρό

      τους παλιούς φίλους καλώ                με φοβέρες και μ’ αίματα!  (πρόσκληση) 

                                                             

Μα’ χουν όλα τα αίματα ξαντιμεθεί   κι οι φοβέρες αχ λατομηθεί

        και στον έναν ο άλλος μπαί      νουν εναντίον οι άνεμοι! (απογοήτευση)

Της Δικαιοσύνης ήλιε νοητέ                    και μυρσίνη συ δοξαστική

        μη παρακαλώ σας μη                      λησμονάτε τη χώρα μου! (επανάληψη)

Στο απόσπασμα από το Άξιον Εστί με τον πρώτο στίχο ως τίτλο σε αγκύλες, που δόθηκε από τους ανθολόγους, σχολιάζεται ο χαρακτηρισμός Άσμα και η σχέση του με το ύφος του ποιήματος. Συζητείται το νόημα της πρώτης στροφής που διαπερνά ολόκληρο το ποίημα ως αξία, ως τοπογεωγραφία, ως Ιστορία και ως βιωματική κατάθεση του ποιητή. Η μορφή συνεξετάζεται με το περιεχόμενο, καθώς συμβάλλει στην ανάδειξή του με την επιλογή του λεξιλογίου, π.χ. λατομηθεί, αιθέρας και αιθέρια, με την επιλεκτική στίξη, π.χ. θαυμαστικό για συναισθηματική φόρτιση, με το σχήμα του κύκλου, με το σπάσιμο της λέξης ή τη λέξη-στίχο σε άλλα ποιήματα,  με τις αλλεπάλληλες εικόνες ως συνεικόνες και με την τυπογραφική εμφάνιση του ποιήματος. Διερευνώνται ο ρόλος του ποιητή-αφηγητή στο ποίημα, τα σχήματα λόγου, καθώς το άψυχο στοιχείο συνομιλεί με το έμψυχο, π.χ. ο ήλιος από φυσικό στοιχείο (φως), γίνεται ταυτόσημος με τον άνθρωπο, τον ποιητή και στη συνέχεια αφυλοποιείται, δηλαδή γίνεται αξία ντόπια και οικουμενική, γίνεται Δικαιοσύνη, την οποία επικαλείται με εναγώνια παράκληση για αποτροπή του κακού ο ποιητής για να προστατέψει τη χώρα του (δεσμός με το τόπο του).

Μέσα από τα ποιήματα διερευνώνται η ποιητική μυθολογία του ποιητή, ο άνθρωπος, το ήθος και οι αξίες του, που διαπερνούν τα ποιήματα μέσα από τη σημειωτική των λέξεων και των ποιητικών εικόνων.

Τέλος, συζητείται ό,τι άρεσε ιδιαίτερα στους μαθητές ή ό,τι κινητοποίησε το ενδιαφέρον τους.

Εναλλακτικές εργασίες

α. Απόπειρα προσωπικής γραφής σε ποιητικό ή πεζό λόγο

β. Σχέδιο εργασίας/ project

        Οι μαθητές/τριες χωρισμένοι σε ομάδες μπορούν να εργαστούν στο θέμα: Το μοτίβο του ήλιου στην ελληνική λογοτεχνία, μέσα από ποικίλα λογοτεχνικά και μη κείμενα (Ελύτης, Σεφέρης, Σικελιανός κ.ά.).

Ενδεικτικοί άξονες μελέτης:

Παρουσίαση του συμβόλου «Ήλιος» ως γλώσσα και αξία από επιλεγμένα έργα.

Σύνδεση με αρχαιότερα κείμενα, π.χ. Όμηρος, λυρική ποίηση, τραγωδία.

Ο ήλιος σε εικαστικές απεικονίσεις.

Ο ήλιος ως φυσικό στοιχείο-Σύμπαν (Φυσική, Μαθηματικά).

Ο ήλιος σε σχέση με τη ζωή ανθρώπων και φυτών (Βιολογία), ως παράγοντας για την οικονομία μιας χώρας κ.ά.

Οι εργασίες των μαθητών λαμβάνονται υπόψη στην αξιολόγηση και μάλιστα σε σχέση με την εξέλιξη του ίδιου του/της μαθητή/τριας και τις προσπάθειές του/της στο μάθημα.

Από σεμινάριο φιλολόγων: Χριστίνα Αργυροπούλου

Σύμβουλος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου