ΤΟ ΔΕΣΠΟΤΑΤΟ ΤΗΣ ΗΠΕΙΡΟΥ

Το δεσποτάτο της Ηπείρου το ίδρυσε ο διοικητής του θέματος της Πελοποννήσου Μιχαήλ Α΄ (1204-1214), νόθος γιος του σεβαστοκράτορα Ιωάννη Άγγελου Δούκα και της Θεοδώρας Κομνηνής, και έτσι εξάδελφος των αυτοκρατόρων Ισαάκιου Β΄ και Αλέξιου Γ΄ Άγγελου. Γι' αυτό στις πηγές αναφέρεται ως Άγγελος Δούκας Κομνηνός. Ο ικανός δεσπότης Μιχαήλ Α΄ κατόρθωσε να επεκτείνει την επικράτειά του από τη Ναύπακτο έως το Δυρράχιο, ενώ συγχρόνως κατείχε μεγάλο μέρος της Θεσσαλίας. Πρωτεύουσα του δεσποτάτου ήταν η Άρτα. 

Τον Μιχαήλ Α΄, που δολοφονήθηκε το 1214, τον διαδέχτηκε ο ετεροθαλής αδελφός του Θεόδωρος Άγγελος Δούκας Κομνηνός, ο σπουδαιότερος ηγεμόνας της Ηπείρου (1215-1230. Για τον Θεόδωρο ο Νικηφόρος Γρηγοράς γράφει χαρακτηριστικά: Άνδρας δραστήριος και καινά δεινός επινοήσαι πράγματα. Ο Θεόδωρος αποφάσισε να επεκτείνει το δεσποτάτο ανατολικά και έθεσε ως πρώτο στόχο του την κατάληψη της Θεσσαλονίκης, πράγμα που το κατάφερε το 1224, θέτοντας απότομο τέλος στο βραχύβιο λατινικό βασίλειο το οποίο είχε ιδρύσει ο Βονιφάτιος ο Μομφερρατικός. Είναι γεγονός ότι οι δεσπότες της Ηπείρου από την αρχή της βασιλείας τους στράφηκαν στο δεύτερο σημαντικό κέντρο της αυτοκρατορίας, τη Θεσσαλονίκη, με την οποία διατηρούσαν αμφίδρομες σχέσεις, αφού είναι γνωστό πως τις σχέσεις του δεσποτάτου της Ηπείρου με την Κωνσταντινούπολη τις χαρακτήριζε μια συνεχής αντιπαλότητα. 

Σε μια εισβολή του όμως στη Βουλγαρία (Απρίλιος του 1230) ο Θεόδωρος ατύχησε, αφού ηττήθηκε από τον Βούλγαρο τσάρο Ιωάννη Ασάν Β΄ στη μάχη της Κλοκονίτσας (Κλοκοτνίτζας), αιχμαλωτίστηκε και τυφλώθηκε. Τον διαδέχτηκε αρχικά ο αδελφός του Μανουήλ (1230-1240) και αυτόν οι γιοι του Θεοδώρου, ο Ιωάννης (1240-1244) και ο Δημήτριος (1244-1246). Μετά από αυτούς η εξουσία περιήλθε στον Μιχαήλ Β΄ (1246-1265), νόθο γιο του Μιχαήλ Α΄, ο οποίος επεξέτεινε την επικράτειά του ως τον Παρνασσό, στην Ανατολική Ελλάδα. Αυτός θέλησε να αντιπαραταχθεί στην αυτοκρατορία της Νίκαιας, αλλά δεν τα κατάφερε. Πράγματι, στις αρχές του 1259 δημιουργήθηκε μια ετερογενής συμμαχία από τον ηγέτη της Ηπείρου Μιχαήλ Β΄, τον γαμπρό του, από την κόρη του Ελένη, βασιλιά της Σικελίας Μαμφρέδο και τον άλλο γαμπρό του, από την κόρη του Άννα, πρίγκιπα της Αχαΐας Γουλιέλμο Β΄ Βιλεαρδουίνο. Οι ετερόκλητοι σύμμαχοι στράφηκαν εναντίον της Νίκαιας. Δυστυχώς γι' αυτούς, το φθινόπωρο του 1259 ηττήθηκαν από τον αδελφό του Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου, τον Ιωάννη Παλαιολόγο, ο οποίος αντιμετώπισε τον κοινό στρατό της συμμαχίας στην Πελαγονία, κοντά στο σημερινό Μοναστήριo της FYROM, και κατήγαγε περιφανή νίκη. 

Τον Μιχαήλ Β΄ τον διαδέχτηκε ο γιος του ο Νικηφόρος (1286-1296), ο οποίος παντρεύτηκε διαδοχικά τη Μαρία, πριγκίπισσα της αυτοκρατορίας της Νίκαιας, κόρη του Θεοδώρου Β΄ Λάσκαρη, και στη συνέχεια την Άννα Παλαιολογίνα Καντακουζηνή (1265). Λόγω του δεύτερου γάμου του ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου τού επικύρωσε τον τίτλο του δεσπότη. Από τον πρώτο γάμο του απέκτησε τη Μαρία, μετέπειτα σύζυγο του Ιωάννη Α΄ Ορσίνι της Κεφαλονιάς και από τον δεύτερο γάμο του τον Θωμά. Μετά τον θάνατο του Νικηφόρου τον διαδέχτηκε ο ανήλικος γιος του Θωμάς Α΄ (1296-1318), τον οποίο επιτρόπευε η μητέρα του Άννα. Το 1313 ο Θωμάς Α΄ νυμφεύτηκε την Άννα Παλαιολογίνα (Παχυμέρης Β΄, 450), κόρη του Μιχαήλ Θ΄ Παλαιολόγου (1295-1320). 

Η αποκατάσταση όμως των καλών σχέσεων του δεσποτάτου της Ηπείρου με το Βυζάντιο έφερε το δεσποτάτο σε ρήξη με τους Ανδεγαβούς της Δύσης. Τελικά, ο Θωμάς Α΄ δολοφονήθηκε από τον ανιψιό του Ιταλό κόμη της Κεφαλονιάς Νικόλαο Ορσίνι, ο οποίος πήρε και τον θρόνο (1318-1323). Η Άννα Παλαιολογίνα παντρεύτηκε τον δολοφόνο του συζύγου της Νικόλαο Ορσίνι και παρέμεινε στον θρόνο της Ηπείρου. Τον Νικόλαο τον δολοφόνησε ο αδελφός του Ιωάννης, ο οποίος ανήλθε στον θρόνο με τη σύζυγό του, που ονομαζόταν κι αυτή Άννα Παλαιολογίνα, κόρη όμως του άρχοντα των Βελεγράδων Ανδρόνικου του πρωτοβεστιάριου. 

Το 1335 η Άννα δηλητηρίασε τον σύζυγό της και ήρθε σε συνεννόηση με τον αυτοκράτορα Ανδρόνικο Γ΄ Παλαιολόγο, τον οποίο διευκόλυνε να καταλάβει το δεσποτάτο (1337). Η συμφωνία ήταν ο αυτοκράτορας να την αφήσει αντιβασίλισσα στο δεσποτάτο της Ηπείρου. Ο Ανδρόνικος Γ΄ όμως δεν τήρησε τη συμφωνία, συνέλαβε την Άννα μαζί με τον γιο της και τους μετέφερε στη Θεσσαλονίκη, όπου απλώς τους εξασφάλισε τα προς το ζην. Η προοδευτική προσάρτηση των εδαφών του δεσποτάτου στη Βυζαντινή αυτοκρατορία οδήγησε στην αφάνεια τη μεγάλη οικογένεια των Αγγέλων.

Στη συνέχεια, το δεσποτάτο είχε πολλά προβλήματα με τους Λατίνους, τους Αλβανούς και τους Σέρβους του Στέφανου Δουσάν, που το κατέλαβαν διαδοχικά. Ωστόσο, αργότερα, ο Νικηφόρος Β΄, γιος του Νικόλαου Ορσίνι, αποκαταστάθηκε στον θρόνο του. Ο Νικηφόρος Β΄ παντρεύτηκε τη Μαρία, κόρη του Ιωάννη ΣΤ΄ Καντακουζηνού, ενώ στη συνέχεια τη χώρισε και παντρεύτηκε την αδελφή της χήρας του Στέφανου Δουσάν. Αυτές οι επιγαμίες δεν βοήθησαν το δεσποτάτο, αφού μετά τον θάνατο του Νικηφόρου Β΄ (1358), σήμανε και το οριστικό τέλος του. Οι Σέρβοι επέβαλαν και πάλι την κυριαρχία τους, και ακολούθησαν Αλβανοί φύλαρχοι (Κάρολος Τόπια, Πέτρος Λιόσας και οι αλβανόφωνοι Μπούα-Σπάτα) ως το 1416. Τότε η περιοχή πέρασε στη λατινική οικογένεια Τόκκο (Tocco), που εξουσίαζε τη Λευκάδα, με τον Κάρολο Α΄ Τόκκο (1417). Την κόρη του Κάρολου Α΄ Τόκκο, Μαγδαληνή, την παντρεύτηκε ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, λαμβάνοντας ως προίκα τις κτήσεις του πεθερού του στην Πελοπόννησο.

Η Άρτα και όλη η περιοχή κατελήφθη από τους Τούρκους στις 24 Μαρτίου του 1449. Τελικά, το 1459, ο τελευταίος Τόκκος της Ηπείρου, ο Λεονάρδος Γ΄, εκδιώχθηκε από τους Οθωμανούς Τούρκους και από τα ελάχιστα φρούρια που κρατούσε στην Ήπειρο, όπως της Βόνιτσας και του Αγγελόκαστρου.

Στο δεσποτάτο της Ηπείρου δεν αναδείχτηκαν μορφές στον χώρο των θετικών επιστημών, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν αναπτύχθηκαν τα γράμματα από εκλεκτούς λόγιους της περιοχής, όπως τον γνωστό Βυζαντινό Ιωάννη Απόκαυκο, μητροπολίτη της Ναυπάκτου, τον Γεώργιο Βαρδάνη, μητροπολίτη της Κέρκυρας, τον Δημήτριο Χωματιανό, αρχιεπίσκοπο Αχρίδος, και τον ομηριστή Κωνσταντίνο Ερμονιακό, οι οποίοι αποτέλεσαν τους πιο εκλεκτούς εκπροσώπους της πνευματικής κίνησης στο ελληνικό δεσποτάτο της Ηπείρου.